Halvering aantal wilde dieren in Nederland sinds 1990, stikstof grote boosdoener

In heidegebieden met een zeer hoge stikstofneerslag is de omvang van populaties wilde dieren gekelderd met gemiddeld 70 procent. Dat blijkt vandaag uit een rapport van het Wereld Natuur Fonds in samenwerking met negen Nederlandse natuuronderzoeksorganisaties en het CBS. De achteruitgang is het grootst in heidegebieden op de hoge zandgronden in het zuiden en oosten van Nederland. 

,,Dit rapport maakt onomstotelijk duidelijk dat de Nederlandse natuur in crisis verkeert en dat stikstof de belangrijkste veroorzaker is’’, zegt directeur Kirsten Schuijt van het WNF. Boerenorganisaties als Farmers Defence Force trokken cijfers daarover afgelopen maanden herhaaldelijk in twijfel. Zij verzetten zich tegen een inkrimping van de veestapel en andere maatregelen die de agrarische sector als grootste stikstofuitstoter moet nemen om de stikstofcrisis te beteugelen. Vrijdag maakt het kabinet een nieuw pakket stikstofmaatregelen bekend.

In agrarische gebieden zijn de populaties wilde dieren in twintig jaar tijd gemiddeld gehalveerd, blijkt het het rapport. Het gaat niet alleen om boerenlandvogels, zoals de veldleeuwerik, patrijs en de kemphaan. De onderzoekers noemen de afname van het aantal vlinders ‘schrikbarend'. Doordat in de weilanden nauwelijks nog bloemen of kruiden te vinden zijn, zijn de vlinderpopulaties sinds 1990 met zestig procent geslonken. 

Uit de nieuwe cijfers blijkt echter ook dat de natuur weer herstelt als de hoeveelheid stikstof afneemt. In bosgebieden waar de stikstofneerslag afgelopen jaren daalde richting het niveau waarop het volgens wetenschappers de natuur geen schade berokkent, blijkt de omvang van dierenpopulaties met 24 procent gegroeid. Dat gebeurde met name in bossen. Vogelsoorten als de bosuil, boomklever en de glanskop leefden het meest op. 

,,Afnames van vijftig tot zeventig procent zijn natuurlijk niet opbeurend, maar tegelijkertijd zien wij ook reden voor optimisme: herstel is wel degelijk mogelijk’’, zegt Schuijt. Daarvoor zijn volgens de natuurorganisaties een omslag nodig naar natuurvriendelijke kringlooplandbouw en forse investeringen in het verbinden van natuurgebieden.

Sinds 1990 zijn populaties wilde dieren in open natuurgebieden en op het boerenland gemiddeld gehalveerd. Vogel-, vlinder- en reptielensoorten die vroeger heel gewoon waren, zijn tegenwoordig amper meer te zien. Zonder dat we het in de gaten hadden, is ons landschap monotoon en stil geworden, zegt directeur Kirsten Schuijt van het Wereld Natuur Fonds. ,,Heide bloeit nog steeds prachtig paars en weilanden zijn groen. Maar wie weet nog dat vroeger wolken vlinders op de heide te zien waren en je omringd werd door het geluid van vogels? En dat het boerenland een walhalla was voor weidevogels, bloemen en insecten?’’

De nieuwste cijfers zijn des te schokkender, omdat ook in de decennia vóór 1990 al heel veel natuur uit Nederland is verdwenen, zegt directeur Rob van Westrienen van SoortenNL, de koepel van natuuronderzoeksorganisaties die vrijwilligers op pad sturen om de flora en fauna te tellen. ,,Voor we twintig jaar geleden met de gestandaardiseerde tellingen begonnen, zijn al grote klappen gevallen. In de jaren 80 begon ik als vogelaar in Zeeland. Toen was ik blij als ik een groep van dertig patrijzen zag. Oudere vogelaars zeiden: dat is niets, vroeger waren die groepen minstens dubbel zo groot. In mijn telgebied leefden destijds twaalf broedparen van de grauwe gors. Die is nu helemaal uit Nederland verdwenen.’’

De achteruitgang van de natuur houdt gelijke tred met de schaalvergroting en intensivering in de landbouw na de Tweede Wereldoorlog. Wilde dieren in open natuurgebieden op hoge zandgronden met zeer hoge stikstofneerslag, zoals heide, zijn het hardst getroffen: 70 procent van de populaties is sinds 1990 verdwenen. De veehouderij is er de belangrijkste bron van hoge stikstofconcentraties, waar kenmerkende plant- en diersoorten in die gebieden slecht tegen bestand zijn. Een gevolg is dat heide wordt overwoekerd door snelgroeiende grassen die houden van stikstof, een belangrijke meststof. In gras is echter geen nectar te vinden, waardoor vlinders en andere insecten verdwijnen. Daar zijn insectenetende dieren zoals vogels op hun beurt de dupe van.

In agrarische gebieden zijn populaties wilde dieren afgelopen twintig jaar met gemiddeld de helft kleiner geworden. Het aantal vlinders daalde zelfs met 60 procent. Vroeger doorsnee boerenlandvlinders als de argusvlinder en het geelsprietdikkopje vinden in de uitgestrekte weilanden vol Engels raaigras geen bloemen en kruiden meer waaruit ze nectar kunnen snoepen. Ook mestinjectie, bestrijdingsmiddelen en verdroging (in veel landbouwgebieden wordt het waterpeil kunstmatig laag gehouden, zodat koeien en akkers droog blijven) doen de natuur geen goed.

Tekst gaat verder onder de foto

De conclusies uit het Living Planet-rapport bieden de natuurorganisaties nieuwe munitie tegen het radicalere deel van de boerenlobby, die betwist dat de natuur achteruitgaat door stikstof uit de landbouw. Zo trekken actiegroepen als Farmers Defence Force de stikstofrekenmodellen van het RIVM in twijfel. ,,Onze cijfers zijn niet gebaseerd op modellen; het zijn waarnemingen’’, zegt Van Westrienen. ,,Onze vrijwilligers verzamelen die volgens vaste protocollen. Wij sturen de cijfers naar het CBS, dat er trendrapporten uit opmaakt.’’

De natuurorganisaties hopen echter op verzoening met de boeren. ,,We hebben elkaar nodig om tot een oplossing te komen voor de stikstofcrisis”, zegt Schuijt. Het opofferen van heidegebieden die erg kwetsbaar zijn voor stikstof is volgens WNF geen onderdeel van die oplossing. Ondanks de conclusie uit het rapport dat de dierpopulaties in bosgebieden gemiddeld stabieler zijn gebleven. 

In de strijd tegen klimaatverandering willen zowel eurocommissaris Frans Timmermans als minister Schouten van Landbouw bovendien meer bossen aanleggen. ,,Willen we wonen in een land met alleen bos? Onze heide- en duingebieden zijn prachtig. Hoe meer diversiteit we hebben in de natuur, hoe beter we schokken kunnen opvangen die onze kant op komen door bijvoorbeeld klimaatverandering. Daarom moeten we bestaande natuurgebieden versterken en beter met elkaar verbinden.’’

Ook aanpak van het stikstofprobleem bij de bron loont, blijkt uit het rapport. In bosgebieden op hoge zandgronden waar de stikstofneerslag afgelopen jaren daalde richting het niveau waarop het volgens wetenschappers de natuur geen schade berokkent, groeiden de dierenpopulaties met 24 procent. Vogelsoorten als de bosuil, boomklever en de glanskop leefden het meest op.