Meer dan duizend jaar vervoer in de Achterhoek

Bewoners en bedrijven in de streek klagen nog wel eens over de bereikbaarheid van dit deel van het land. Zij willen meer wegen om de leefbaarheid in de steden en dorpen te waarborgen.

Deze Achterhoekers zullen jaloers zijn op hun voorvaderen. De streek kent namelijk een rijke geschiedenis die tot ruim duizend jaar terug gaat als het gaat om vervoer. Over de hanze, hessenwegen en een uitgebreid tramspoornetwerk.

De eerste eeuwen na Christus werd er eigenlijk weinig vervoerd in dit gebied, vertelt Lochemer Focko de Zee van het Historisch Genootschap Lochem-Laren-Barchem. "Dat was ook niet nodig", vertelt hij. "De mens van toen zorgde helemaal voor zichzelf."

Met de stichting van kloosters rond het jaar 800 kwam er pas de behoefte om van A naar B te gaan. Karel de Grote schonk grote stukken grond aan de abdijen als dank voor het kerstenen van het volk. "Ook boeren stonden land af om in de hemel te komen", vertelt De Zee.

Het klooster van Fulda (in de Duitse deelstaat Hessen) bezat in deze regio grote lappen landbouwgrond. Nieuwe technieken zorgden voor een grotere graanproductie. "Boeren oogstten daardoor meer voedsel dan ze zelf nodig hadden. Het overschot konden de kloosters verkopen." Met karren werd het graan naar de oevers van de IJssel gebracht. Drie keer per jaar werd de handelswaar opgehaald met pramen (afgeleid van vikingschepen) en naar Zutphen en Deventer gebracht.

Later sloten deze steden zich aan bij het het handelsverbond Hanze en daardoor kreeg het vervoer over water een grote impuls. "Dit was heel erg belangrijk voor de streek die we nu als de Achterhoek kennen", vertelt De Zee. Om grotere hoeveelheden goederen te vervoeren moesten er wel grotere boten komen. Het scheepstype kogge was net als de praam afgeleid van een vikingschip, maar had een grotere capaciteit.

Handelswaar ging via de IJssel vanaf hier naar onder andere Scandinavië en vanuit het noorden kwamen producten zoals haring deze kant op. Vooral in de Zutphense 'bijstad' Lochem had de vis gretig aftrek. "Soldaten die gelegerd waren in Lochem waren destijds verplicht om zes haringen per dag te eten."

Vanaf 1660 doorkruisten ook belangrijke handelswegen over land de Achterhoek, de zogeheten Hessenwegen. Stoere en sterke kerels kwamen met paarden en grote houten wagens vanuit het Duitse Hessen over de Lebbinkbrug in Borculo deze regio binnen. In Lochem trokken de konvooien over het zandpad dat nu nog steeds Hessenweg heet. Zorgresidentie Villa de Luchte die aan deze voormalige handelsroute ligt, biedt vanaf maart onderdak aan welgestelde demente ouderen, in de zeventiende eeuw had de toenmalige herberg een andere doelgroep: de 'hessenkeerls' en 'kiepkeerls' brachten er de nacht door. Ze vervolgden hun weg via de Velhorst en kwamen bij de Spittaalstraat Zutphen binnen. Vanaf daar trokken ze verder richting Amersfoort vanwaar de handel verscheept werd naar Amsterdam.

Behalve de Hessenweg in Lochem lieten de handelaren uit het Duitse gebied ons nog meer na. Zij introduceerden bijvoorbeeld de 'Achterhoekse' blauwe boerenkiel. En onder andere de families Brenninkmeijer (C&A), Peek en Cloppenburg stammen af van de Hessen.

Terug naar het water. De IJssel is nu nog steeds een belangrijke waterweg in deze regio. Daar kwam begin twintigste eeuw het Twentekanaal bij. Maar in een verder verleden was er ook scheepvaart op de kleinere rivieren de Berkel en de Slinge. Wel op veel kleinere schaal natuurlijk. Niet gek als je bedenkt wat een moeite je moest doen als jouw zomp vast liep in het laagstaande water van de Slinge. Een dam bouwen kostte een dag, vervolgens moest je nog een dag wachten tot het water hoog genoeg stond. Na het doorbreken van de dam kon je anderhalf uur varen en vervolgens moesten dezelfde handelingen worden herhaald.

Scheepvaart op de Berkel was eveneens geen succesverhaal. Vanaf 1318 voeren er schepen op de rivier. De Berkelcompagnie investeerde in de zeventiende eeuw fors om de waterweg beter bevaarbaar te maken. "Het is echter nooit een winstgevende handelsroute geworden. In 1870 zegde men de scheepvaart vaarwel en vanaf toen diende de Berkel als afvoer van water van het land."

Succesvoller dan de Berkelcompagnie waren de particuliere trammaatschappijen die vanaf 1880 als paddestoelen uit de grond schoten. Maar liefst twaalf waren er in de Achterhoek. Ook voor de industrie was de komst van met name de stoomtram belangrijk. Zo werd leerlooierij Naeff uit Lochem met dat vervoersmiddel bevoorraad.

Ook de Achterhoekse burgers waren dankzij de trammaatschappijen bijzonder mobiel. In de meeste dorpen en steden kwam er minstens om de twee uur een tram voorbij. Het bedrijf Gelderse Tramwegen (GTW) was zelfs voor landelijke begrippen vernieuwend, vertelt De Zee. "Het was in 1935 het eerste bedrijf dat conductrices inzette om vervoersbewijzen te controleren."

Ook was deze regio al vroeg aangesloten op het spoor. In 1865 werd begonnen met de aanleg van het spoor van Arnhem naar Oldenzaal, waar ook de stations van Zutphen en Lochem aan liggen. Zutphen werd in 1878 via rails verbonden met Apeldoorn en Winterswijk. Nog steeds rijden er treinen op deze trajecten.

De tram is echter uit het Achterhoekse straatbeeld verdwenen met de komst van de auto. Een aantal van de tramlijnen is vervangen door buslijnen. Zoals de lijn 56 waarop streekvervoerder Syntus van Borculo naar Deventer rijdt.