Uitvoeringsorganisaties als de Belastingdienst, het UWV of het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR) kwamen de afgelopen jaren in grote problemen. Een onderzoekscommissie van de Tweede Kamer ging na wat er fout gaat en trekt pittige conclusies: het falen wordt veroorzaakt door een stapeling van problemen. En één van de veroorzakers is de Tweede Kamer zelf. 

In de Kamer ontbreekt het aan de ‘interesse en kennis’, luist de vaststelling. Volgens commissievoorzitter André Bosman is de Tweede Kamer zowel de eerste als laatste ‘lijn van verdediging’ tussen overheid en burger. ,,Zij moet die macht invullen”, stelt hij. Maar dat gebeurt niet of onvoldoende, staat te lezen in het rapport, dat de veelzeggende titel Klem tussen balie en beleid heeft gekregen.  

De problemen die worden geschetst zijn niet nieuw: Kamerleden zitten steeds korter in het parlement. Na elke verkiezing gaat een schat aan kennis en ervaring verloren. Tegelijkertijd deint het parlement mee op de golven van het nieuws. Bij incidenten wordt meteen geroepen om nieuw beleid. Dit is echter niet altijd uitvoerbaar. Door doorgeslagen digitalisering is er bovendien geen ruimte voor maatwerk en problemen komen niet aan het licht of worden rooskleuriger voorgesteld dan ze zijn.

Kamervoorzitter Khadija Arib, die het rapport namens de Kamer in ontvangst nam, beloofde de aanbevelingen onder de aandacht te brengen van de nieuwkomers die na 17 maart zitting nemen, zodat de lessen niet verloren gaat. Tegelijkertijd moet haar ook ‘iets van het hart’, zei ze tegen de commissie. ,,Veel wetten worden door de Kamer gejast, zonder dat de Kamer voldoende tijd krijgt om zich goed voor te bereiden.” 

Het parlement moet beter voor zichzelf opkomen, vindt ze. Dat betekent onder meer dat de Kamer stukken op tijd hoort te ontvangen. Arib: ,,Soms krijgen we midden in de nacht een brief van een minister met dertien bijlagen.” Dat is niet hoe het kabinet de Kamer hoort te informeren, stelt ze. Zij vindt dan ook dat het parlement beter voor zichzelf op moet komen. De impact van wetgeving is voor mensen vaak groot, stelt ze, en ‘dat moet je goed uitzoeken’.

De commissie constateert dat het kabinet de Kamer ‘niet altijd volledig en tijdig’ informeert, omdat ambtenaren hun minister willen beschermen. Volgens Bosman komen alarmsignalen vanuit de uitvoeringsdiensten niet altijd bij het parlement terecht. Hij maakt een vergelijking met het weeralarm: er komt ‘code rood’ binnen, maar tegenover de Kamer wordt mooi weer gespeeld. 

Volgens Bosman gaat het meestal goed bij overheidsdiensten. ,,Maar daar waar het misgaat, gaat het vaak gruwelijk mis en komen mensen vreselijk in de knel”, schrijft hij in het voorwoord van het rapport. De overheidsdiensten, waarop door voorgaande kabinetten werd bezuinigd, slagen er dan niet in om die groep te helpen.

Dat volgens de commissie ‘naar schatting’ 20 procent van de mensen die zich melden aan de (digitale) balie van een dienst tussen de wal en het schip raken, is niet hun eigen schuld. De wetten en regels zijn vaak te complex, waardoor het voor burgers moeilijk te begrijpen is wat er van hen wordt verwacht, ‘zeker op momenten dat het leven tegenzit’. De commissie doelt daarbij op mensen die scheiding liggen, geen baan meer hebben, net een naaste hebben verloren of met armoede te maken hebben.

Volgens de commissie worden uitvoeringsorganisaties door de politiek opgezadeld met ‘conflicterende waarden’. Ze moeten efficiënt werken, oog hebben voor de menselijke maat, maar ook keihard optreden tegen fraudeurs. Die bedrijfsmatige aanpak is ‘te ver doorgeschoten’. Deze conclusie is niet verrassend: de parlementaire ondervragingscommissie kinderopvangtoeslag kwam tot een soortgelijk oordeel. 

Problemen die bij overheidsdiensten ontstaan, komen nauwelijks aan het licht. Volgens de commissie komt dat omdat medewerkers ‘zich niet veilig voelen’ om alarm te slaan bij leidinggevenden. Als er wel een melding wordt gedaan, moet dat signaal dan door ‘leemlagen’ van managers heen. Vaak is de boodschap gaandeweg al afgezwakt en lijken de problemen minder groot. Als een kwestie dan toch op het ministerie terechtkomt, seinen ambtenaren de Tweede Kamer ‘niet altijd’ in om hun minister of staatssecretaris uit de wind te houden. ,,Met die handelswijze dienen ze niet de samenleving”, stelt het rapport, ,,maar de minister.”

Dat moet anders, vindt de commissie-Bosman, die de Kamer oproept om van fouten ‘te leren’ in plaats van ‘(bewinds)personen erop af te rekenen’. Wel constateert de commissie dat het ministerie een spilfunctie heeft in de ‘driehoek’ van Tweede Kamer, ministerie en uitvoeringsorganisaties: alle informatie loopt via het departement.

De Tweede Kamer besloot de uitvoeringsorganisaties bij de Algemene Politieke Beschouwingen van 2019 onder de loep te nemen. Vorig jaar februari werd de commissie onder leiding van VVD’er Bosman ingesteld om het onderzoek te doen.