Waarom Zwolle 450 jaar moest wachten op de Willemsvaart

Vanaf volgende week wordt met een expositie en een reeks theatervoorstellingen herdacht dat de Willemsvaart op 24 augustus 1819 in gebruik werd genomen. Tweehonderd jaar geleden dus, maar de strijd die er aan vooraf ging duurde ruim twee keer zo lang, weet Mooijweer. Hij werkt bij Historisch Centrum Overijssel en deed het onderzoek in opdracht van Allemaal Zwolle. ,,Eerst denk je: we vieren het jubileum van een vaart, hoe interessant kan dat zijn? Maar de hele voorgeschiedenis maakt het toch heel boeiend. Ook blijkt dat er prachtig kaart- en fotomateriaal is, dat we tijdens de expositie laten zien.”

Om ‘het dossier‘ Willemsvaart te kunnen begrijpen moeten we terug naar de middeleeuwen. Kampen profiteert volop van de rechtstreekse ligging aan de IJssel. De stad Zwolle ligt niet aan de rivier en scheepvaart is aangewezen op de Vecht en het Zwartewater.

Jos Mooijweer achterhaalt dat Zwolle al in 1361 een verzoek doet bij de bisschop van Utrecht (tevens landheer van Overijssel) om een gracht te mogen graven. ,,De toestemming komt er, er wordt ook gegraven maar het lijkt erop dat het later in de versukkeling raakt.” Ruim honderd jaar later, in 1480, wordt een nieuwe poging gedaan. ,,Maar dan komen Deventer en Kampen in het geweer. Met name Kampen zal blijven dwarsliggen. Die wil niet dat Zwolle een verbinding maakt met de IJssel. Want dat was een bedreiging voor hun positie. Kampen maakte zoveel kabaal dat de bisschop zei: we doen het toch maar niet", weet Mooijweer.

Bekijk in deze tijdlijn de historie van de Willemsvaart in vogelvlucht. 

Zwolle geeft de strijd niet op. Als de tachtigjarige oorlog aanbreekt wordt een verdedigingslinie aangelegd tussen Zwolle en de IJssel met drie schansen, plekken waar de soldaten zicht konden houden op de vijand. ,,Dan ontstaat in Zwolle een plannetje. De burgemeester wordt - anno 1589 - afgevaardigd naar Den Haag om ervoor te pleiten die drie schansen te verbinden met een gracht. Dat maakt de aanvoer van manschappen en proviand makkelijker. Het mag, maar zonder een doorsteek naar de IJssel of de stadsgracht te maken", weet Mooijweer. Hij vermoedt dat ook hier Kampen en Deventer weer de hand in hebben. ,,Er is geen bewijs voor maar het is wel aannemelijk.”

Pas eeuwen later,  onder Lodewijk Napoleon, komt er eindelijk schot in de zaak. ,,Lodewijk Napoleon bezoekt Zwolle in 1809 en dan komt het plan opnieuw op tafel. Hij geeft zijn toestemming en het graven kan beginnen.” 

Eind goed al goed? ,,Nee, integendeel! Het graafwerk vordert tot aan de Spoolderberg, maar dan wordt Lodewijk Napoleon afgezet. Nederland wordt ingelijfd bij het Franse keizerrijk en het project komt stil te liggen. Zwolle blijft zitten met een halve vaart. Niet te geloven, na zoveel jaar strijd blijft Zwolle met een halve gracht zitten."

Het is koning Willem I die enkele jaren later zijn zegen geeft aan het voltooien van de vaart, na smeekbedes uit Zwolle maar ook, verrassend genoeg, uit andere IJsselsteden. Nee, uit Kampen. Maar wel uit Deventer en Doesburg. ,,Het argument was dat de vaart een fantastische verbinding was om met name turf te vervoeren, dat uit het achterland via de net aangelegde Dedemsvaart naar de steenfabrieken aan de IJssel moest.” 

Op 24 augustus 1819 is het dan eindelijk zover. ,,Koning Willem I komt zelf niet - hij is jarig die dag - maar hij stuurt wel zijn koninklijk jacht uit Amsterdam. Die vaart, met de Zwolse schutterij voorop, als eerste naar de Katerveersluizen. En de gouverneur van Overijssel heeft nog een cadeautje: de koning verbindt zijn naam aan de vaart. Het wordt de Willemsvaart."

Duizenden pramen, sloepen en tjalken varen daarna jaarlijks over de Willemsvaart. ,,Maar ondertussen was de stoommachine ook al lang en breed uitgevonden, de stoomboten doen hun intrede. Daarvoor blijkt de Willemsvaart uiteindelijk toch te smal. Niet lang na de voltooiing is de nieuwe vaart dus al hopeloos verouderd.” 

Er komt een plan om de vaart te verbreden en te verdiepen, en een nieuw stel sluizen aan te leggen bij het Katerveer. ,,Het mooie is dat Kampen dit keer wél meewerkt. Het wordt een groot project waarbij ook de IJssel beter bevaarbaar wordt gemaakt.” Het werk is in 1878 klaar en dan breekt een lange periode van voorspoed aan voor de Willemsvaart.

Na de Tweede Wereldoorlog besluit Zwolle tot de aanleg van het Zwolle-IJsselkanaal en dat betekent het einde van de Willemsvaart. De Katerveersluizen krijgen een monumentale status maar de gracht wordt deels gedempt. Langs de Veerallee is nog maar een smal stroompje overgebleven. Mooijweer: ,,Als je hem zo ziet, met de eendjes die erin zwemmen, kun je je bijna niet voorstellen dat het toen zo’n drukke vaart is geweest met zoveel scheepvaart. En de huidige Willemsvaart heeft dus ook geen verbinding meer met de stadsgracht. Eigenlijk is het wel grappig: Zwolle begon én eindigde met een halve vaart.”

Kijk hier hoe de Willemsvaart er nu uitziet en luister naar de uitleg van Jos Mooijweer:

Artistiek leider Jolmer Versteeg licht in deze video alvast een tipje op van de sluier over de voorstelling Verzand:

Tijdens de expositie is veel oud beeld- en kaartmateriaal te zien. Hieronder een voorproefje: